1. ELARTU — Інституційний репозитарій ТНТУ імені Івана Пулюя
  2. Збірники праць Тернопільського осередку НТШ
  3. Збірник праць ТО НТШ, Т. 3 : Українсько-польські відносини: вчора і сьогодні, 2007
Please use this identifier to cite or link to this item: http://elartu.tntu.edu.ua/handle/123456789/15633

Title: Dziedzictwo kultury materialnej і duchowej Łemkowszczyzny
Other Titles: Спадщина матеріальної та духовної культури Лемківщини
Authors: Кнутель, Дам’ян
Knutei, Damian G.
Affiliation: Інститут історії Жешівського університету
Uniwersytet Rzeszowski
Bibliographic description (Ukraine): Knutei D. G. Dziedzictwo kultury materialnej і duchowej Łemkowszczyzny / Damian G. Knutei // Збірник праць ТО НТШ, — Т. : Рада, 2007 — Том 3 : Українсько-польські відносини вчора і сьогодні. — С. 396-424. — (Українсько-польські культурні зв’язки).
Bibliographic description (International): Knutei D. G. (2007) Spadshchyna materialnoi ta dukhovnoi kultury Lemkivshchyny. Collection of works TB SSS (Tern.), vol. 3, pp. 396-424 [in Polish].
Is part of: Збірник праць Тернопільського осередку Наукового товариства ім. Шевченка
Collection of works Ternopil branch of the Scientific Shevchenko Society
Journal/Collection: Збірник праць Тернопільського осередку Наукового товариства ім. Шевченка
Volume: 3 : Українсько-польські відносини вчора і сьогодні
Issue Date: 27-Nov-2007
Date of entry: 22-Apr-2016
Publisher: Рада
Rada
Place of the edition/event: Україна, Тернопіль
Ukraine, Ternopil
Page range: 396-424
Start page: 396
End page: 424
Abstract: Лемки, їхня історія, мова й культура, - це тема, яка вже з середини XIX ст. привертає увагу дослідників. Ця, одна з найцікавіших етнічних груп, що заселяють Карпати, до сьогодні викликає суперечливі погляди, різні концепції. Простежено історичну долю лемків, розглянуто свідчення їхньої матеріальної та духовної культури.
URI: http://elartu.tntu.edu.ua/handle/123456789/15633
ISBN: 966-8818-01-6
Copyright owner: © ТМО НТШ, 2007
References (Ukraine): 1. Prace badawcze i publikacje min: D. Zubrzycki Granica między ruskim a polskim narodem w Galicji Lwów 1849; O. Toroński, Rusyny-Łemki, Zoria Hałycka, wydana jako album ku czci metropolity Jachimowicza, 1860; W. Pol, Rzut oka na północne stoki Karpat, Kraków, 1850.
2. R. Reinfuss, Łemkowie w przeszłości i obecnie, (w:) Łemkowie Kultura - Sztuka - Język. Materiały z sympozjum zorganizowanego przez Komisję Turystyki Górskiej ZG PTTK Sanok, dn. 21-24 września 1983r, Warszawa - Kraków, 1989, s. 14-15.
3. Ibidem, s. 8-9.
4. S. Nabywaniec, Łemkowszczyzna i Łemkowie w świetle badań i opinii, „Resovia Sacra”, 2/1995, s. 92-93, por. R. Reinfuss, op. cit., s. 9-10, także R. Reinfuss, Śladami łemków tezę tę zdają się potwierdzać wnioski wysuwane przez J. Riegera na podstawie analizy językowej łemkowskiego dialektu, J. Rieger, Łemkowie i ich język, (w:) Łemkowie Kultura - Sztuka - Język. Materiały z sympozjum zorganizowanego przez Komisję Turystyki Górskiej ZG PTTK Sanok, dn. 21-24 września 1983r, Warszawa - Kraków, 1989, s. 21-31.
5. R Reinfuss, Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok, 1998, s. 60-61.
6. Widać to wyraźnie w zestawieniu sporządzonych przez R. Reinfussa map: ukazującej zasięg terytorialny poszczególnych grup etnograficznych oraz przebieg najważniejszych pasm górskich i rozlewisk rzecznych na terenie Łemkowszczyzny, por. R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok, 1998; s. 63 i 90.
7. Krasovs’kyi, Materialna kultura Lemkiv pivnichnyh shyliv Zahidnyh Karpat. (XX st.), (w:) Lemkiws’kyi Kalendar na 2003 rik ( z dodatkom), Lviv Kameniar, 2002, s. 65.
8. Wioski Tylawa, Lipna, Ratoszyna, Czeremcha, Lipowiec, por. I. Beskyd, Materialna kultura Łemkivshchyny, druge dopovnene vydannia, Toronto-1972-Kanada,s. 45-48, także R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa..., s. 73-73.
9. M. Brylak-Załuska, Do cerkwi, do miasta, na tańce. Tradycyjny strój Łemków-Rusińskich górali karpackich, Nowy Sącz 2002, s. 7 por. Krasovs’kyi, op cit., s. 108.
10.M. Biylak-Załuska, op. cit., s. 7-8.
11.Używano także określeń: laibik, druszlak, bruślik, por. R. Reinfuss, Śladami Łemków, Warszawa, 1990, s. 39.
12.Krasovs’kyi, op cit., s. 109-110.
13.Krasovś’kyi dokonuje rozróżnienia na huńkę (krótka) i hunię (dłuższa i cięższa). Wg. autora huńka występował na całym obszarze Łmkowszczyzny, hunia zaś od pogranicza z Bojkowszczyzną na wschodzie do wiosek Konieczna i Ropica Ruska w gorlickim powiecie na zachodzie.
14.M. Brylak-Załuska, op. cit., s. 8; także: R. Reinfuss, Śladami...., s. 39.
15.Pierwszy najprawdopodobniej opis łemkowskiej czuchy można przeczytać wpochodzacej z 1841 roku pracy przedstawiciela Ruskiej Trójcy Iwana Wahylewycza: „Czarna, długa opończa (u Łemków czuchań) z czterokątnym kołnierzem, do którego umocowane są białe troki, na plecach ozdobiona czerwonymi guzikami. Rękawy zaszyte i służą zamiast kieszeni”
16.Krasovs’kyi, op cit., s. 111.
17.R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa..., s. 71-72; por. M. Brylak-Załuska, op. cit., s. 8-9.
18.R. Reinfuss, Śladami..., s. 40.
19. Ibidem, s. 41.
20.Krasovs’kyi, op cit., s. 111. por. R. Reinfuss, Śladami...., s. 41; I. Beskid op. cit., s. 47.
21. W nadosławskich wsiach wschodniej lemkowszczyzny (np. Maniów) używano nazwy czachlyk, por, F. Kokovs’ sky i, Shidnimy mezhamy Lemkivshchyny, Lviv, 1937, s. 84.
22.M. Brylak-Załuska, op. cit., s. 10-11.
23.Technika ta polegała na odciskaniu na płótnie wzoru za pomocą odpowiednich klocków drukarskich, nie farbą a odpowiednią masą izolacyjną, która do zadrukowanych miejscach nie dopuszczała barwnika. W konsekwencji czego po zanurzeniu tak przygotowanego materiału w kadzi z roztworem indyga (niebieski barwnik) otrzymywano biały wzór na niebieskim tle. Metoda ta wymagająca odpowiedniego zaplecza technicznego upowszechniła praktykowana była w farbiarniach w Barejowie, Lubowali czy Muszynie.
24.Krasovs’kyi, op cit., s. 104.
25.F. Kokovs’skyi, Shidnimy mezhamy Lemkivshchyny, Lviv, 1937, s. 84-85.
26.Na wschodzie gorsety były przeważnie błękitne, na środkowej Łemkowszczyźnie czerwone, niebieskie lub zielone, na zachodzie czarne, zaś na Rusi Szlachtowskiej używano tzw. gorsetów anglijowanych w kolorze czerwonym lub granatowym, por M. Brylak-Załuska, op. cit., s. 14.
27.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 104-105, także R. Reinfuss, Śladami...., s. 41-42.
28.M. Brylak-Załuska, op. cit., s. 14.
29.R. Reinfuss, Śladam i...., s. 43.
30.Ibidem, por. M. Brylak - Załuska, op. cit., s. 14.
31.1. Beskid w swoim opracowaniu nakreśla ogólny podział na trzy podstawowe grupy odznaczające się zasadniczymi różnicami. Podkreśla odrębność od siebie: zachodnich terenów lemkowszczyzny obejmujących przed wszystkim Ruś Szlachtowską (mocne wpływy Słowackie, Czeskie i Góralskie). Druga grupa to mieszkańcy centralnej części Lemkowszczyzny od Dukli i rzeki Jasionki na wschodzie, aż po tereny Grybowa i Gorlic na zachodzie. Trzecią grupę stanowi ludność pogranicza bojkowsko-łemkowskiego. -por. I. Beskid, op. cit. s. 37-45.
32.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 94-95, por. R. Reinfuss, Śladami...., s. 19-20 także F. Kokovs’skyi, Shidnimy mezhamy Lemkivshchyny, Lviv, 1937, s. 81.
33.Boisko to szerokie pomieszczenie z wysokim stropem, szerokimi i wysokimi drzwiami. Na boisku młócono cepami zboże, w jesieni zaś zwożono tam kapustę i buraki da wstępnego oczyszczenia. Z boiska podawano również słomę i siano na strych (w gwarze łemkowskiej pid) pełniący funkcję stodoły, wozownia była zaś miejscem gdzie gazdowie trzymali wozy, sanie, uprząż i narzędzia rolnicze, por.. 1. Beskid, op. cit. s. 31-35.
34.F. Kokovs’skyi, Shidnimy mezhamy Lemkivshchyny, Lviv, 1937,s. 81. por R. Reinfuss, Śladam i...., s. 19-20
35.1. Beskid, op. cit., s. 31.
36.R. Reinfuss, Śladam i...., s. 21.
37.W skład gospodarstwa wchodził dom mieszkalny, stajnia, stodoła czasem także spichlerz.
38.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 94-95, por. R. Reinfuss, Śladami......s. 19-20.
39.R Brykowski, Łemkowska architektura cerkiewna, (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Część druga, red. J. Czajkowski, Sanok 1994; s. 85-93. Autor wymienia typ północno-zachodni (występujący na terytorium zachodniej i środkowej Łemkowszczyzny) w wariantach starszym (XVII-XVIII w.) i młodszy (XVIII-XIX w,), typ południowy (terytorium łemkowskie na terenie obecnej Słowacji), typ południowo-wschodni(cześć budowli z rejonu Mukaczewa na Rusi Zakarpackiej), typ północno-wschodni (Łemkowszczyzna wschodnia) w wariantach bezwieżowym i wieżowym
40.Zasada architektoniczna stosowana w budownictwie sakralnym prawosławno-bizantyjskim opierająca konstrukcję świątyni na planie krzyża greckiego. Cerkwie tego typu posiadały pięć kopuł: po jednej na końcu każdego z ramion plus jedną centralną nad przecięciem naw- ramion.
41.R Brykowski, op. cit., s. 83, por Szematyzm Hreko-Katolyc’koho duhovenstva Apostols’koi Administracji Lemkovshchyny 1936 r., Lviv 1936, s. 20, 58, 94. I. Krasovs’kyi wymienia Klimkówkę jako jedyną cerkiew na Łemkowszczyźnie posiadającą formę „wielokopułowej rosyjskiej prawosławnej świątyni” wylicza jednocześnie cerkwie w Waniówce, Wróbliku Królewskim i Polanach jako przejaw wpływów „krzyżopodobnej, ogólnoukraińskiej architektury monumentalnej” por. I. Krasovs’kyi, op. cit., s. 100.
42.M. Sopoliga, Z problematyki typologii budowli sakralnych na terytorium północno- wschodniej Słowacji, (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Część druga, red. J. Czajkowski, Sanok, 1994, s. 126
43.Początkowo ikonostasy karpackie na wzór bałkańskich posiadały tylko jedne drzwi diakońskie umieszczane od strony północnej. Puskas, Miedzy Wschodem a Zachodem. Ikony regionu Karpat z XV i XVIII wieku, (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Część druga, red. J. Czajkowski, Sanok, 1994, s. 275.
44.Klasyczna ikona Trójcy Świętej zwana również Gościna Abrahama, wzorowana na uznanym przez Sobór Stugłowy za jedyną dopuszczalną i kanoniczną formę dziele Andrieia Rublowa - zastępowano ikoną stylizowaną na wzór obrazów łacińskich. Podobnie obraz przedstawiającą Chrystusa powstającego z grobu zastąpiła klasyczną ikonę anastasis (zstąpienie Chrystusa do piekła).
45. H. Duć- Fajfer, Kult i ikonografia św. Dymitra z Salonik na Łemkowszczyźnie, (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Część druga, red. J. Czajkowski, Sanok, 1994, s. 297.
46.R. Reinfuss, Śladami..., s. 114-115.
47.Ibidem.
48.1. Beskid, op. cit., s. 1-19, 48-61.
49.R. Reinfuss, Śladami..., s. 32-35.
50.Dopiero początkiem XIX wieku zaczęto stosować żelazne lemiesze w pługach, które stopniowo ale bardzo wolno zastępowały siary typ pługów.
51.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 69-73
52.Łopatą określano trzy rodzaje narządzi: klasyczną łopatę do kopania ziemi, instrument służący do zgarniania gnoju w stajni oraz przyrząd do wsadzania chleba do pieca).
53.Krasovs’kyi, wylicza 4 typy: bezzębny kowalskiej roboty, sierp fabryczny z zębami, kosaczok- czyli ostro wygięty mały sierp oraz sierpy domowej roboty wyrabiane ze starych kos.
54.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 73-77.
55.Przejawem tego było wzmacnianie osi niekiedy wykonywanie ich z żelaza) i zwiększanie liczby szprych w kołach. Koła lekkiego wozu posiadały ich 8-10, ciężkiego zaś do 12 sztuk.
56.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 77-79.
57.1. Beskid, op. cit. s. 59. Por. I. Krasovs’kyi, op cit., s. 86-87.
58.R. Reinfuss, Śladam i..., s. 36-37.
59.F. Kokovs’skyi,op.cit., s. 78-79, por. I. Beskid, op. cit., s. 52-53.
60.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 80-81
61.Ibidem, s. 81. por. F. Kokovs’skyi, op.cit., s. 79- 80.
62.M. Bołtryk, Zaginiony świat maziarzy z Łosia, „Przegląd Prawosławny”, Nr 1(1998), s. 7-11.
63.0. Fabryka, Dochowna kultura Łemkiw, (w:) Lemkiws’kyi kalendar na 2003 rik, Lviv, 2002, s. 1 14-144.
64.D. Trochannovskij, Duchova kultura Lemkiv, www.lemkovyna.net
65.Ostatnia nazwa odnosi się do otwierającego okres adwentu liturgicznego wspomnienia św. Filipa Apostoła, obchodzonego w g kalendarza juliańskiego 15 listopada (28 wg gregoriańskiego) por. Pryidite poklonimsia. Molytovnyk4, Lviv, 2003, s. 928.
66.Post od mięsa obowiązywał w poniedziałki środy i piątki. Starsi ludzie wstrzymywali się od spożywania mięsa przez cały adwent., O. Fabryka, op. cit., s. 123.
67.D. Blin-Olbert, Rok obrzędowy u Łemków, (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat, cz. 2, red. J. Czajkowski, Sanok, 1994, s.315-3167
68.D. Trochannovskij,op cit., por. R. Reinfuss, op. cit., s.48-49.
69.D. Blin-Olbert, op.cit., s. 317-318.
70.0. Fabryka, op. cit., s. 124, D. Blin-Olbert, op.cit., s. 319.
71.D. Trochannovskij,op cit
72.R. Reinfuss, op. cit., s.50-51, por. O. Fabryka, op. cit., s. 124.
73. J eśli rzeka była za daleko to myto się w zimnej wodzie w chyży. Miskę z wodą stawiano na środku izby pod krzyżem wyciętym na centralnym tragarzu.
74.R. Reinfuss, op. cit., s.51, por. D. Trochannovskij, op. cit.
75.0. Fabryka, op. cit., s. 124-125.
76.Zazwyczaj grupa kolędników' składała siez pasterzy, trzech Króli, Heroda, Żyda, Śmierci, Biedy, Anioła i Diabła. Odwiedzajac chaty wystawiali oni wertep - żyw ą szopkę (jasełka)
77.Jeśli po wyrzuceniu słomy i siana dziewczyna ujrzała wróbla — miała wyjść rychło za mąż, jeśli zaś wronę miała pozostać nadal panną, por. D. Blin-Olbert, op.cit., s. 327-328.
78.0. Fabryka, op. cit., s. 126-127.
79.Miasnyci czyli zapusty były okazją do organizowania rozmaitych zabaw czy urządzania wesel. Kończyły się one fedrowycią- dniem ostrego postu kiedy to myto starannie naczynia by w domu nie pozostało nic mięsnego. Przez cały wielki post jadano bardzo mało, wstrzymywano się od spożywania mięsa, nabiału i tłuszczu ( prócz oleju)., por. R. Reinfuss, op cit., s. 55. także O. Fabryka, op. cit., s. 115-116.
80.Paska była specialnym świątecznym pieczywem wypiekanym z mąki pszennej i żytniej. Miała okrągłą formę. Duże paski miały średnicę do 80 cm, por. D. Blin-Olbert, op. cit., s. 335-336.
81.R. Reinfuss, op. cit., s. 57-58.
82.Bosorka w g wierzeń Łemków nie mogła przejść przez tak zabezpieczone wejście. Musiała najpierw pozbierać mak do ostatniego ziarenka, jednak nim to nastąpiło piał kogut i wiedźma traciła swą moc.
83.0. Fabryka, op. cit., s. 117- 118, por D. Blin-Olbert, op.cit., s. 338.
84.D. Blin-Olbert, op.cit., s. 339-340.
85.D. Trochannovskij, op. cit., por. D. Blin-Olbert, op.cit., s. 340-343.
86.R. Reinfuss, op cit., s. 60.
87.0. Fabryka, op. cit., s. 127-133.
88.Mamuny lub bohyny to pokutujące dusze złych matek błąkające się po świecie i porywające nie ochrzczone dzieci podrzucające w zamian swoje: brzydkie, wrzaskliwe i żarłoczne por. R. Reinfuss, op. cit., s. 72, 85-86.
89.D. Trochannovskij, op. cit.
90.Dbano m.in., aby drogi orszaku chrzestnego nie przeciął nikt niosący puste wiadra. Nie pozwalano również by ktokolwiek obcy oglądał dziecko przed chrztem. Na wschodniej Łemkowszczyźnie istniał zwyczaj, że jeśli przechodzono przez błoto kuma nie mogła w żadnym razie podnieść spódnicy- inaczej dziecko mogło w przyszłości stać się rozpustne., por. O. Fabryka, op. cit., s. 128-129.
91.Wierzono, ze im dłużej dziecko ma kontakt z chrzcielną wodą oraz olejami świętymi (w Kościele Prawosławnym i obrządku greckokatolickim sakrament chrztu udzielany jest wraz z bierzmowaniem i eucharystią) tym zdrowsze i szczęśliwsze będzie w przyszłości.
92.R. Reinfuss, op. cit., s.73-74.
93.Zaręczy odbywały się poprzez zawiązanie przez jednego z drużbów lub matkę mołodyci rąk narzeczonych ręcznikiem. Młodzi dokonywali tradycyjnej wymiany darów: narzeczony otrzymywał wyszytą przez przyszłą żonę ślubną soroczkę, narzeczona chustkę, której używano później do oczepin, por R. Reinfuss, op. cit., s.63-64.
94.1. Bugiera, Ukrains’ke vesillia na Łemkivshchyni. Folklomo-etnohraficzne wydannia. Prawopys oryhinalu zbereżeno, Iwano- Frankiwsk 1997, s.4-5.
95.R. Reinfuss, op. cit., s. 64; por 1. Bugiera, op. cit. s. 6-7.
96.0. Fabryka, op. cit., s. 130; por R. Reinfuss, op. cit., s. 64- 65.
97.1. Bugiera, op. cit., s. 6.
98.R. Reinfuss, op. cit., s. 64
99.Rodzice obojga młodych siedzieli na ławie, przed podejściem do nich narzeczeni obchodzili stół i całowali jego cztery rogi, następnie klękali przed rodzicielami prosząc ich o błogosławieństwo. Niekiedy matka udzielając błogosławieństwa dotykała głów młodych korowajem owiniętym w białe płótno. W czasie błogosławieństwa drużbowie trzymali kapelusz pana młodego na skrzyżowanych toporkach przypominających góralskie ciupagi a będących ich atrybutami.
100. R. Reinfuss, op. cit., s. 69-71, por. I. Bugiera, op. cit. s. 13-49.
101. Zegary zatrzymano, żeby czas do pogrzebu „nie liczył się zmarłemu”. Pozostałe czynności miały uchronić rodzinę przed nieszczęściami.
102. O. Fabryka, op. cit., s. 131-132
103. Miało to dwojakie znaczenie. Po pierwsze był to znak wdzięczności za, fakt, że zmarły mógł przechodzić przez ten próg. Jednocześnie miało to sprawić, że zmarły-jaki, według łemkowskich wierzeń do tej pory wszystko słyszał i widział- zasnął wiecznym snem.
104. Reinfuss podaje ze najpierw udawano się na cmentarz a dopiero po pochowaniu zmarłego odprawiano liturgie pogrzebową w cerkwi. Wskazuje tez na rozróżnienie dwóch typów pogrzebu: dużego i małego. Duży charakteryzował się użyciem wielu chorągwi, procesją, dwoma kazaniami, liturgią żałobną w cerkwi oraz czytaniem ewangelii przy każdym przydrożnym krzyżu czy kapliczce Mały pogrzeb odbywał się bez kazań, nabożeństwa w cerkwi, czytania ewangelii po drodze Używano najczęściej jednej chorągwi. Typ pogrzebu uzależniony był oczywiście od zamożności rodziny zmarłego., por. R. Reinfuss, op cit., s. 75.
105. Lokalnym zwyczajem we wsi Deszno było wylewanie przez kapłana lub diaka krzyża za pomocą wosku na blacie stołu na zakończenie tryzmy.
106. O. Fabryka, op. cit., s. 132, por R. Reinfuss, op. cit., s. 76
107. Wspomnieć należy działalność Jakiwa Hołowackiego, Oskara Kolberga oraz Filareta Kolessy- muzykologa, który w 1911 roku w wyniku wyprawy na Lemkowszczyznę opracował zbiór 820 pieśni łemkowskich.
108. O. Fabryka, op. cit., s. 134-136.
109. Kwestia związana z personaliami artysty była przedmiotem długich sporów, rozstrzygniętych ostatecznie w trwającym sześć lat procesie sadowym (1997-2003). Ostatecznie sąd anulował metrykę wystawioną Nikiforowi w 1962 roku oficjalnie uznając prawdziwe imię i nazwisko oraz datę urodzin jakie znajdowały się w metryce chrztu malarza.
110. R. Reinfuss, op. cit., s.l 17.
111. J. Szwahlia, Sławnyi syn Zelenych Beskidiw (Do 100 riczczia wid narodżennia Nykyfora Drowniaka), (w:) Lemkiws’kyi Kalendar 1995, Lviv 1994; s. 60-63.
112. 1. Krasovs’kyi, Lemkivshchyna v literaturi, mystectvi ta muzeinyh zbirkah, (w:) Lemkiws’kyi Kalendar 1995, Lviv, 1994, s. 44-47.
References (International): 1. Prace badawcze i publikacje min: D. Zubrzycki Granica między ruskim a polskim narodem w Galicji Lwów 1849; O. Toroński, Rusyny-Łemki, Zoria Hałycka, wydana jako album ku czci metropolity Jachimowicza, 1860; W. Pol, Rzut oka na północne stoki Karpat, Kraków, 1850.
2. R. Reinfuss, Łemkowie w przeszłości i obecnie, (w:) Łemkowie Kultura - Sztuka - Język. Materiały z sympozjum zorganizowanego przez Komisję Turystyki Górskiej ZG PTTK Sanok, dn. 21-24 września 1983r, Warszawa - Kraków, 1989, s. 14-15.
3. Ibidem, s. 8-9.
4. S. Nabywaniec, Łemkowszczyzna i Łemkowie w świetle badań i opinii, "Resovia Sacra", 2/1995, s. 92-93, por. R. Reinfuss, op. cit., s. 9-10, także R. Reinfuss, Śladami łemków tezę tę zdają się potwierdzać wnioski wysuwane przez J. Riegera na podstawie analizy językowej łemkowskiego dialektu, J. Rieger, Łemkowie i ich język, (w:) Łemkowie Kultura - Sztuka - Język. Materiały z sympozjum zorganizowanego przez Komisję Turystyki Górskiej ZG PTTK Sanok, dn. 21-24 września 1983r, Warszawa - Kraków, 1989, s. 21-31.
5. R Reinfuss, Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok, 1998, s. 60-61.
6. Widać to wyraźnie w zestawieniu sporządzonych przez R. Reinfussa map: ukazującej zasięg terytorialny poszczególnych grup etnograficznych oraz przebieg najważniejszych pasm górskich i rozlewisk rzecznych na terenie Łemkowszczyzny, por. R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok, 1998; s. 63 i 90.
7. Krasovs’kyi, Materialna kultura Lemkiv pivnichnyh shyliv Zahidnyh Karpat. (XX st.), (w:) Lemkiws’kyi Kalendar na 2003 rik ( z dodatkom), Lviv Kameniar, 2002, s. 65.
8. Wioski Tylawa, Lipna, Ratoszyna, Czeremcha, Lipowiec, por. I. Beskyd, Materialna kultura Łemkivshchyny, druge dopovnene vydannia, Toronto-1972-Kanada,s. 45-48, także R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa..., s. 73-73.
9. M. Brylak-Załuska, Do cerkwi, do miasta, na tańce. Tradycyjny strój Łemków-Rusińskich górali karpackich, Nowy Sącz 2002, s. 7 por. Krasovs’kyi, op cit., s. 108.
10.M. Biylak-Załuska, op. cit., s. 7-8.
11.Używano także określeń: laibik, druszlak, bruślik, por. R. Reinfuss, Śladami Łemków, Warszawa, 1990, s. 39.
12.Krasovs’kyi, op cit., s. 109-110.
13.Krasovś’kyi dokonuje rozróżnienia na huńkę (krótka) i hunię (dłuższa i cięższa). Wg. autora huńka występował na całym obszarze Łmkowszczyzny, hunia zaś od pogranicza z Bojkowszczyzną na wschodzie do wiosek Konieczna i Ropica Ruska w gorlickim powiecie na zachodzie.
14.M. Brylak-Załuska, op. cit., s. 8; także: R. Reinfuss, Śladami...., s. 39.
15.Pierwszy najprawdopodobniej opis łemkowskiej czuchy można przeczytać wpochodzacej z 1841 roku pracy przedstawiciela Ruskiej Trójcy Iwana Wahylewycza: "Czarna, długa opończa (u Łemków czuchań) z czterokątnym kołnierzem, do którego umocowane są białe troki, na plecach ozdobiona czerwonymi guzikami. Rękawy zaszyte i służą zamiast kieszeni"
16.Krasovs’kyi, op cit., s. 111.
17.R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa..., s. 71-72; por. M. Brylak-Załuska, op. cit., s. 8-9.
18.R. Reinfuss, Śladami..., s. 40.
19. Ibidem, s. 41.
20.Krasovs’kyi, op cit., s. 111. por. R. Reinfuss, Śladami...., s. 41; I. Beskid op. cit., s. 47.
21. W nadosławskich wsiach wschodniej lemkowszczyzny (np. Maniów) używano nazwy czachlyk, por, F. Kokovs’ sky i, Shidnimy mezhamy Lemkivshchyny, Lviv, 1937, s. 84.
22.M. Brylak-Załuska, op. cit., s. 10-11.
23.Technika ta polegała na odciskaniu na płótnie wzoru za pomocą odpowiednich klocków drukarskich, nie farbą a odpowiednią masą izolacyjną, która do zadrukowanych miejscach nie dopuszczała barwnika. W konsekwencji czego po zanurzeniu tak przygotowanego materiału w kadzi z roztworem indyga (niebieski barwnik) otrzymywano biały wzór na niebieskim tle. Metoda ta wymagająca odpowiedniego zaplecza technicznego upowszechniła praktykowana była w farbiarniach w Barejowie, Lubowali czy Muszynie.
24.Krasovs’kyi, op cit., s. 104.
25.F. Kokovs’skyi, Shidnimy mezhamy Lemkivshchyny, Lviv, 1937, s. 84-85.
26.Na wschodzie gorsety były przeważnie błękitne, na środkowej Łemkowszczyźnie czerwone, niebieskie lub zielone, na zachodzie czarne, zaś na Rusi Szlachtowskiej używano tzw. gorsetów anglijowanych w kolorze czerwonym lub granatowym, por M. Brylak-Załuska, op. cit., s. 14.
27.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 104-105, także R. Reinfuss, Śladami...., s. 41-42.
28.M. Brylak-Załuska, op. cit., s. 14.
29.R. Reinfuss, Śladam i...., s. 43.
30.Ibidem, por. M. Brylak - Załuska, op. cit., s. 14.
31.1. Beskid w swoim opracowaniu nakreśla ogólny podział na trzy podstawowe grupy odznaczające się zasadniczymi różnicami. Podkreśla odrębność od siebie: zachodnich terenów lemkowszczyzny obejmujących przed wszystkim Ruś Szlachtowską (mocne wpływy Słowackie, Czeskie i Góralskie). Druga grupa to mieszkańcy centralnej części Lemkowszczyzny od Dukli i rzeki Jasionki na wschodzie, aż po tereny Grybowa i Gorlic na zachodzie. Trzecią grupę stanowi ludność pogranicza bojkowsko-łemkowskiego. -por. I. Beskid, op. cit. s. 37-45.
32.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 94-95, por. R. Reinfuss, Śladami...., s. 19-20 także F. Kokovs’skyi, Shidnimy mezhamy Lemkivshchyny, Lviv, 1937, s. 81.
33.Boisko to szerokie pomieszczenie z wysokim stropem, szerokimi i wysokimi drzwiami. Na boisku młócono cepami zboże, w jesieni zaś zwożono tam kapustę i buraki da wstępnego oczyszczenia. Z boiska podawano również słomę i siano na strych (w gwarze łemkowskiej pid) pełniący funkcję stodoły, wozownia była zaś miejscem gdzie gazdowie trzymali wozy, sanie, uprząż i narzędzia rolnicze, por.. 1. Beskid, op. cit. s. 31-35.
34.F. Kokovs’skyi, Shidnimy mezhamy Lemkivshchyny, Lviv, 1937,s. 81. por R. Reinfuss, Śladam i...., s. 19-20
35.1. Beskid, op. cit., s. 31.
36.R. Reinfuss, Śladam i...., s. 21.
37.W skład gospodarstwa wchodził dom mieszkalny, stajnia, stodoła czasem także spichlerz.
38.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 94-95, por. R. Reinfuss, Śladami......s. 19-20.
39.R Brykowski, Łemkowska architektura cerkiewna, (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Część druga, red. J. Czajkowski, Sanok 1994; s. 85-93. Autor wymienia typ północno-zachodni (występujący na terytorium zachodniej i środkowej Łemkowszczyzny) w wariantach starszym (XVII-XVIII w.) i młodszy (XVIII-XIX w,), typ południowy (terytorium łemkowskie na terenie obecnej Słowacji), typ południowo-wschodni(cześć budowli z rejonu Mukaczewa na Rusi Zakarpackiej), typ północno-wschodni (Łemkowszczyzna wschodnia) w wariantach bezwieżowym i wieżowym
40.Zasada architektoniczna stosowana w budownictwie sakralnym prawosławno-bizantyjskim opierająca konstrukcję świątyni na planie krzyża greckiego. Cerkwie tego typu posiadały pięć kopuł: po jednej na końcu każdego z ramion plus jedną centralną nad przecięciem naw- ramion.
41.R Brykowski, op. cit., s. 83, por Szematyzm Hreko-Katolyc’koho duhovenstva Apostols’koi Administracji Lemkovshchyny 1936 r., Lviv 1936, s. 20, 58, 94. I. Krasovs’kyi wymienia Klimkówkę jako jedyną cerkiew na Łemkowszczyźnie posiadającą formę "wielokopułowej rosyjskiej prawosławnej świątyni" wylicza jednocześnie cerkwie w Waniówce, Wróbliku Królewskim i Polanach jako przejaw wpływów "krzyżopodobnej, ogólnoukraińskiej architektury monumentalnej" por. I. Krasovs’kyi, op. cit., s. 100.
42.M. Sopoliga, Z problematyki typologii budowli sakralnych na terytorium północno- wschodniej Słowacji, (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Część druga, red. J. Czajkowski, Sanok, 1994, s. 126
43.Początkowo ikonostasy karpackie na wzór bałkańskich posiadały tylko jedne drzwi diakońskie umieszczane od strony północnej. Puskas, Miedzy Wschodem a Zachodem. Ikony regionu Karpat z XV i XVIII wieku, (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Część druga, red. J. Czajkowski, Sanok, 1994, s. 275.
44.Klasyczna ikona Trójcy Świętej zwana również Gościna Abrahama, wzorowana na uznanym przez Sobór Stugłowy za jedyną dopuszczalną i kanoniczną formę dziele Andrieia Rublowa - zastępowano ikoną stylizowaną na wzór obrazów łacińskich. Podobnie obraz przedstawiającą Chrystusa powstającego z grobu zastąpiła klasyczną ikonę anastasis (zstąpienie Chrystusa do piekła).
45. H. Duć- Fajfer, Kult i ikonografia św. Dymitra z Salonik na Łemkowszczyźnie, (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Część druga, red. J. Czajkowski, Sanok, 1994, s. 297.
46.R. Reinfuss, Śladami..., s. 114-115.
47.Ibidem.
48.1. Beskid, op. cit., s. 1-19, 48-61.
49.R. Reinfuss, Śladami..., s. 32-35.
50.Dopiero początkiem XIX wieku zaczęto stosować żelazne lemiesze w pługach, które stopniowo ale bardzo wolno zastępowały siary typ pługów.
51.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 69-73
52.Łopatą określano trzy rodzaje narządzi: klasyczną łopatę do kopania ziemi, instrument służący do zgarniania gnoju w stajni oraz przyrząd do wsadzania chleba do pieca).
53.Krasovs’kyi, wylicza 4 typy: bezzębny kowalskiej roboty, sierp fabryczny z zębami, kosaczok- czyli ostro wygięty mały sierp oraz sierpy domowej roboty wyrabiane ze starych kos.
54.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 73-77.
55.Przejawem tego było wzmacnianie osi niekiedy wykonywanie ich z żelaza) i zwiększanie liczby szprych w kołach. Koła lekkiego wozu posiadały ich 8-10, ciężkiego zaś do 12 sztuk.
56.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 77-79.
57.1. Beskid, op. cit. s. 59. Por. I. Krasovs’kyi, op cit., s. 86-87.
58.R. Reinfuss, Śladam i..., s. 36-37.
59.F. Kokovs’skyi,op.cit., s. 78-79, por. I. Beskid, op. cit., s. 52-53.
60.1. Krasovs’kyi, op cit., s. 80-81
61.Ibidem, s. 81. por. F. Kokovs’skyi, op.cit., s. 79- 80.
62.M. Bołtryk, Zaginiony świat maziarzy z Łosia, "Przegląd Prawosławny", Nr 1(1998), s. 7-11.
63.0. Fabryka, Dochowna kultura Łemkiw, (w:) Lemkiws’kyi kalendar na 2003 rik, Lviv, 2002, s. 1 14-144.
64.D. Trochannovskij, Duchova kultura Lemkiv, www.lemkovyna.net
65.Ostatnia nazwa odnosi się do otwierającego okres adwentu liturgicznego wspomnienia św. Filipa Apostoła, obchodzonego w g kalendarza juliańskiego 15 listopada (28 wg gregoriańskiego) por. Pryidite poklonimsia. Molytovnyk4, Lviv, 2003, s. 928.
66.Post od mięsa obowiązywał w poniedziałki środy i piątki. Starsi ludzie wstrzymywali się od spożywania mięsa przez cały adwent., O. Fabryka, op. cit., s. 123.
67.D. Blin-Olbert, Rok obrzędowy u Łemków, (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat, cz. 2, red. J. Czajkowski, Sanok, 1994, s.315-3167
68.D. Trochannovskij,op cit., por. R. Reinfuss, op. cit., s.48-49.
69.D. Blin-Olbert, op.cit., s. 317-318.
70.0. Fabryka, op. cit., s. 124, D. Blin-Olbert, op.cit., s. 319.
71.D. Trochannovskij,op cit
72.R. Reinfuss, op. cit., s.50-51, por. O. Fabryka, op. cit., s. 124.
73. J eśli rzeka była za daleko to myto się w zimnej wodzie w chyży. Miskę z wodą stawiano na środku izby pod krzyżem wyciętym na centralnym tragarzu.
74.R. Reinfuss, op. cit., s.51, por. D. Trochannovskij, op. cit.
75.0. Fabryka, op. cit., s. 124-125.
76.Zazwyczaj grupa kolędników' składała siez pasterzy, trzech Króli, Heroda, Żyda, Śmierci, Biedy, Anioła i Diabła. Odwiedzajac chaty wystawiali oni wertep - żyw ą szopkę (jasełka)
77.Jeśli po wyrzuceniu słomy i siana dziewczyna ujrzała wróbla - miała wyjść rychło za mąż, jeśli zaś wronę miała pozostać nadal panną, por. D. Blin-Olbert, op.cit., s. 327-328.
78.0. Fabryka, op. cit., s. 126-127.
79.Miasnyci czyli zapusty były okazją do organizowania rozmaitych zabaw czy urządzania wesel. Kończyły się one fedrowycią- dniem ostrego postu kiedy to myto starannie naczynia by w domu nie pozostało nic mięsnego. Przez cały wielki post jadano bardzo mało, wstrzymywano się od spożywania mięsa, nabiału i tłuszczu ( prócz oleju)., por. R. Reinfuss, op cit., s. 55. także O. Fabryka, op. cit., s. 115-116.
80.Paska była specialnym świątecznym pieczywem wypiekanym z mąki pszennej i żytniej. Miała okrągłą formę. Duże paski miały średnicę do 80 cm, por. D. Blin-Olbert, op. cit., s. 335-336.
81.R. Reinfuss, op. cit., s. 57-58.
82.Bosorka w g wierzeń Łemków nie mogła przejść przez tak zabezpieczone wejście. Musiała najpierw pozbierać mak do ostatniego ziarenka, jednak nim to nastąpiło piał kogut i wiedźma traciła swą moc.
83.0. Fabryka, op. cit., s. 117- 118, por D. Blin-Olbert, op.cit., s. 338.
84.D. Blin-Olbert, op.cit., s. 339-340.
85.D. Trochannovskij, op. cit., por. D. Blin-Olbert, op.cit., s. 340-343.
86.R. Reinfuss, op cit., s. 60.
87.0. Fabryka, op. cit., s. 127-133.
88.Mamuny lub bohyny to pokutujące dusze złych matek błąkające się po świecie i porywające nie ochrzczone dzieci podrzucające w zamian swoje: brzydkie, wrzaskliwe i żarłoczne por. R. Reinfuss, op. cit., s. 72, 85-86.
89.D. Trochannovskij, op. cit.
90.Dbano m.in., aby drogi orszaku chrzestnego nie przeciął nikt niosący puste wiadra. Nie pozwalano również by ktokolwiek obcy oglądał dziecko przed chrztem. Na wschodniej Łemkowszczyźnie istniał zwyczaj, że jeśli przechodzono przez błoto kuma nie mogła w żadnym razie podnieść spódnicy- inaczej dziecko mogło w przyszłości stać się rozpustne., por. O. Fabryka, op. cit., s. 128-129.
91.Wierzono, ze im dłużej dziecko ma kontakt z chrzcielną wodą oraz olejami świętymi (w Kościele Prawosławnym i obrządku greckokatolickim sakrament chrztu udzielany jest wraz z bierzmowaniem i eucharystią) tym zdrowsze i szczęśliwsze będzie w przyszłości.
92.R. Reinfuss, op. cit., s.73-74.
93.Zaręczy odbywały się poprzez zawiązanie przez jednego z drużbów lub matkę mołodyci rąk narzeczonych ręcznikiem. Młodzi dokonywali tradycyjnej wymiany darów: narzeczony otrzymywał wyszytą przez przyszłą żonę ślubną soroczkę, narzeczona chustkę, której używano później do oczepin, por R. Reinfuss, op. cit., s.63-64.
94.1. Bugiera, Ukrains’ke vesillia na Łemkivshchyni. Folklomo-etnohraficzne wydannia. Prawopys oryhinalu zbereżeno, Iwano- Frankiwsk 1997, s.4-5.
95.R. Reinfuss, op. cit., s. 64; por 1. Bugiera, op. cit. s. 6-7.
96.0. Fabryka, op. cit., s. 130; por R. Reinfuss, op. cit., s. 64- 65.
97.1. Bugiera, op. cit., s. 6.
98.R. Reinfuss, op. cit., s. 64
99.Rodzice obojga młodych siedzieli na ławie, przed podejściem do nich narzeczeni obchodzili stół i całowali jego cztery rogi, następnie klękali przed rodzicielami prosząc ich o błogosławieństwo. Niekiedy matka udzielając błogosławieństwa dotykała głów młodych korowajem owiniętym w białe płótno. W czasie błogosławieństwa drużbowie trzymali kapelusz pana młodego na skrzyżowanych toporkach przypominających góralskie ciupagi a będących ich atrybutami.
100. R. Reinfuss, op. cit., s. 69-71, por. I. Bugiera, op. cit. s. 13-49.
101. Zegary zatrzymano, żeby czas do pogrzebu "nie liczył się zmarłemu". Pozostałe czynności miały uchronić rodzinę przed nieszczęściami.
102. O. Fabryka, op. cit., s. 131-132
103. Miało to dwojakie znaczenie. Po pierwsze był to znak wdzięczności za, fakt, że zmarły mógł przechodzić przez ten próg. Jednocześnie miało to sprawić, że zmarły-jaki, według łemkowskich wierzeń do tej pory wszystko słyszał i widział- zasnął wiecznym snem.
104. Reinfuss podaje ze najpierw udawano się na cmentarz a dopiero po pochowaniu zmarłego odprawiano liturgie pogrzebową w cerkwi. Wskazuje tez na rozróżnienie dwóch typów pogrzebu: dużego i małego. Duży charakteryzował się użyciem wielu chorągwi, procesją, dwoma kazaniami, liturgią żałobną w cerkwi oraz czytaniem ewangelii przy każdym przydrożnym krzyżu czy kapliczce Mały pogrzeb odbywał się bez kazań, nabożeństwa w cerkwi, czytania ewangelii po drodze Używano najczęściej jednej chorągwi. Typ pogrzebu uzależniony był oczywiście od zamożności rodziny zmarłego., por. R. Reinfuss, op cit., s. 75.
105. Lokalnym zwyczajem we wsi Deszno było wylewanie przez kapłana lub diaka krzyża za pomocą wosku na blacie stołu na zakończenie tryzmy.
106. O. Fabryka, op. cit., s. 132, por R. Reinfuss, op. cit., s. 76
107. Wspomnieć należy działalność Jakiwa Hołowackiego, Oskara Kolberga oraz Filareta Kolessy- muzykologa, który w 1911 roku w wyniku wyprawy na Lemkowszczyznę opracował zbiór 820 pieśni łemkowskich.
108. O. Fabryka, op. cit., s. 134-136.
109. Kwestia związana z personaliami artysty była przedmiotem długich sporów, rozstrzygniętych ostatecznie w trwającym sześć lat procesie sadowym (1997-2003). Ostatecznie sąd anulował metrykę wystawioną Nikiforowi w 1962 roku oficjalnie uznając prawdziwe imię i nazwisko oraz datę urodzin jakie znajdowały się w metryce chrztu malarza.
110. R. Reinfuss, op. cit., s.l 17.
111. J. Szwahlia, Sławnyi syn Zelenych Beskidiw (Do 100 riczczia wid narodżennia Nykyfora Drowniaka), (w:) Lemkiws’kyi Kalendar 1995, Lviv 1994; s. 60-63.
112. 1. Krasovs’kyi, Lemkivshchyna v literaturi, mystectvi ta muzeinyh zbirkah, (w:) Lemkiws’kyi Kalendar 1995, Lviv, 1994, s. 44-47.
Content type: Article
Appears in Collections:Збірник праць ТО НТШ, Т. 3 : Українсько-польські відносини: вчора і сьогодні, 2007

Files in This Item:
File Description SizeFormat 
ProcNTShTB_2007v3_Knutel_D-Spadshchyna_materialnoi_396-424.pdf7,71 MBAdobe PDFView/Open
ProcNTShTB_2007v3_Knutel_D-Spadshchyna_materialnoi_396-424.djvu8,21 MBDjVuView/Open
ProcNTShTB_2007v3_Knutel_D-Spadshchyna_materialnoi_396-424__COVER.jpg321,54 kBJPEGView/Open
Show full item record


Items in DSpace are protected by copyright, with all rights reserved, unless otherwise indicated.